Poesía wayuu de Colombia

En las hondonadas maternas de la piel
Shiinalu’uirua shiirua ataa

Vito Apüshana

Pastores

Somos pastores...
somos los hombres que viven en el mundo de las sendas.
Nosotros, también, apacentamos...
también regresamos a un redil... y nos amamantan.
Y somos leche del sueño, carne de la fiesta... sangre del adiós.

Aquí, en nuestro entorno,
la vida nos pastorea.

Aruleejüliirua

Arüleejülii wayaa
Wayaa wayuu kepiakana wopulu’uwai
Ekajitshii wayakanaya’asa,
Ale’ejüshii wayaa sulu’umüin wanee paüya’asa...
/Je achujeennüüshii waya.
Je süchira wayaa tü lapükaa, süsala tü mi’irakaa...
Sisha tü apütawaakaa.

Ya’yaa wa’ato’upünaa,
sürüleejüin wayaa tü kataakaa o’u.

Jierü-Mma

Mi hermana Mariietsa ha salido del encierro.
Ya es mujer;
pronto albergará el mundo en sus adentros.
Sonreímos:

ya sabe cómo la tierra acoge a las aguas de Aquel que llueve.

Jierü-Mma

Tü tawalakaa Mariietsa oju’itüitpa suulia tü süttaakaa.
Jierüitpa;
Süle’erumaateerü je shikiiru’umaaterü tü
/akuwa’ipaaka shipishuwa’a.
Akulemeraashii waya:

Sütijaaitpa o’u sukuwa’ipa saapaya nüinya chi Juya e’itüikai.


Foto: Francisco Palma Lagunes

Espanto de olores fuertes

Nosotros tenemos un espanto invisible
que nos visita con olores fuertes.
Lo alejamos con mucha sal en el fuego
y orín de los hijos mayores.
Este espanto nos hace descubrir
los olores ocultos de la vida:
...sentir los olores tranquilos de los ancianos...
tocar los olores fértiles de las mujeres...
escuchar los olores blancos de la risa de los niños...
dormir en los olores blandos del sueño...

y el viento nos congrega en este respirar.

Mmarüla

Wa’aka eesü wanee kasa keemasü mmarüla münusü
/matijainsalü ennaa
o’unajaakaa wo’u süka sheejuuirua.
Wa’atajaain süka mainmashaana ichii soo’u sikikaa
o’ulakaa nashiira na achoniiwaa ataralüinnakana.
Mmarülakaa tü atije’esü waya soo’u
tü me’rujukoo sheejuuirua wakuwa’ipa:
...a’alaa tü anakaa neejuu na laülaayuukana...
epettaa sheejuu tü yote’esükaa jieyuu...
aapajaa kasuutonnukoo sheejuu nasira na tepichikana...
atunkaa sa’aka kasuutonnukoo sheejuu tü lapükaa...

kottushii waya nutuma chi joutaikai sünain asanalawaakaa
/aa’in tü.

Antiguos recién llegados

Por el camino a Palaausain, cerca de Porshiina,
los conejos bailan una danza secreta,
con las culebras kashiiwano’u...
y los niños pastores ahuecan sus manos
para inventar los silbidos...: ¡¡waawai!, ¡waawai!”...
y el monte se descubre en cien senderos:
el de la piedra y el polvo,
el del agua y la sombra,
el del sueño y la risa,
el de la trampa y el temor,
el de la mujer y la fiesta.

Por el camino a Palaausain, cerca de O’utsümana,
los espantos beben chicha
en los ranchos abandonados...
y el silencio trae el diálogo oculto de los muertos.

Así vemos que nuestro antiguo mundo
es aún, sonriente aprendiz de la vida.

—Somos como eternos recién llegados—.

Sümaiwajana antüshiiyünaya

Süpüneru’upünaa Palaausain, peje sünain Potshiina,
na atpanaakana emi’ijüshii wanee yonna matüjaaju oo’ulu,
sümaa tü wui kasiwaano’uluirua...
Je na tepichi arúleejüliikana ko’usü natuma najapü
Süpüla eeinjatüin natuma newiirairua... “¡waawaai, waawaai!...”
Je tü mojuuikaa atüjaana oo’ulu kalu’in po’loo shikii wopuirua:
Tü ipakaa je pali’ikaa,
tü süpünekaa wuin je ayolujuu,
tü süpünekaa lapü je asiraa,
tú süpünekaa emeejia je keemaa,
tü süpünekaa jierü je mi’ira.

Süpüneru’upünaa Palaausain, sa’ato’u O’utusumana,
Na Wanülüükana asüshii uujolu
Sulu’u tü miichineeinchikikalüirua...
Je tü yüü’ütüikaa süntirüin nayorolo nanujuralakaa
/na outushiikana.

Sükajee tia we’rüin tü wakuwa’ipa sümaiwajatkaa
Shiayülia, tü süsiramaain tü sünainwaakaa atijaa tü akuwa’ipaakaa.
—Wayakana müshii saa’in weinshi antüsiiyünaya—